Navigeren door de Vliestroom in voorbije tijden
vrijdag 5 februari 2010
Door Tim van Oijen
In de zestiende eeuw had een stuurman van een handelsschip dat over de Waddenzee voer het niet makkelijk. Hij moest zonder dat hij kon beschikken over moderne navigatiesystemen, voorkomen dat het schip vastliep op een van de vele wadplaten. Enkele hulpmiddelen waren er gelukkig wel. In het in 2009 uitgegeven boek Spiegel van de Zuiderzee worden eeuwenoude zeilaanwijzingen, landverkenningen en zeekaarten gepresenteerd. Waaronder een schitterende houtsnede uit 1594 van Govaert Willemsen van Hollesloot.De handel langs de Europese westkust kwam in de zestiende eeuw tot volle bloei. Nederlandse schepen voeren naar Noord-Rusland en verscheepten Aziatische producten uit Portugal. Veel schepen moesten van en naar Kampen en Amsterdam hun weg vinden over de Zuiderzee en westelijke Waddenzee. Voor hun navigatie gebruikten stuurlui aan het begin van deze eeuw voornamelijk zeilaanwijzingen, ook wel leeskaarten genoemd. Dit zijn teksten die beschrijvingen geven van de te volgen route en oriëntatiepunten. De eerste versies waren handgeschreven maar later verschenen ze ook in gedrukte vorm. Soms werden de teksten aangevuld met landverkenningen: profielen van de kust met kenmerkende gebouwen zoals vuurtorens en kerktorens die konden helpen bij de oriëntatie. De eerste in Nederland in druk verschenen leeskaart was De kaert vander zee uit 1532. Deze beschrijft de Waddeneilanden, de oostelijke en westelijke kusten van de Noordzee en de kust van Europa tot aan Portugal.
De ontwikkelingen in de Europese zeehandel leidden tot een glorietijd van de zeemansgidsen en zeeatlassen. Het werden de belangrijkste gedrukte hulpmiddelen waar schippers gebruik van maakten. De eerste Nederlandse zeemansgids is de Spieghel der Zeevaerdt uit 1584 van voormalig stuurman Lucas Jansz. Waghenaer (1533 - 1606). De gids bevat naast zeilaanwijzingen en kustbeschrijvingen ook kaarten en instructies in de zeevaartkunde. Een uniek voorbeeld van een zeemansgids is Die Caerte vande Oost ende West Zee van Govaert Willemsen van Hollesloot (overl. 1586) uit ca. 1594. De gids werd na het overlijden van Van Hollesloot uitgegeven in Amsterdam door Cornelis Claesz. Ook Van Hollesloot was een befaamd stuurman. De gids combineert landverkenningen, zeilaanwijzingen, en kaarten, zoals op de afbeelding is te zien.
Bovenaan de bladzijde zijn vier profielen weergegeven van Waddeneilanden, waaronder Terschelling. Meteen eronder staan zeilaanwijzingen die hoofdzakelijk voor het navigeren door de Vliestroom zijn bedoeld. Tenslotte staat op het onderste deel een houtsnede die de westelijke Waddenzee weergeeft, met linksonder de westpunt van Terschelling en rechtsonder het toen nog bestaande eiland Huisduinen. Het vermoeden is dat deze kaart is gekopieerd van een kaart uit Spieghel der Zeevaerdt, zij het niet al te letterlijk, want de grenzen van het weergegeven gebied zijn anders.
Bron:
Spiegel van de Zuiderzee. Geschiedenis en Cartobibliografie van de Zuiderzee en het Hollands Waddengebied (2009). Auteurs: Erik Walsmit, Hans Kloosterboer, Nils Persson en Rinus Ostermann. 744 pp. ISBN 978 90 6194 230 6. Hes & De Graaf Publishers.Expositie:
In navolging van het boek organiseert het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen de tentoonstelling Spiegel van de Zuiderzee, die loopt tot en met 28 maart 2010. De tentoonstelling presenteert zeekaarten uit de eigen collectie van het museum, waarvan vele zijn opgenomen in het boek. Bruiklenen van bibliotheken, archieven en musea in Nederland vullen de kaartenexpositie aan.Afbeelding:
Bijzondere Collecties Universiteit van Amsterdam, inv.nr. OTM O 60-549Artikel WadWeten
In de serie WadWeten artikelen wordt het waddengebied beschreven vanuit verschillende onderzoeksdisciplines, zoals de biologie, geologie en cultuurhistorie. Een wetenschappelijke benadering in heldere taal. De berichten worden beurtelings geschreven door wetenschappers van de Waddenacademie en de Waddenvereniging. Wilt u op de hoogte blijven? Schrijf u dan in voor het maandelijkse WADDEN nieuws of houdt deze pagina regelmatig in de gaten.
In 2010 werden een aantal WadWeten artikelen gebundeld in het boekje Waddenwijsheid (ISBN 9789087410230).
Begin 2015 kwam er een vervolg: Meer Waddenwijsheid (ISBN 9789087410322). Het rijk geïllustreerde boek geeft antwoorden op vragen als: welke beestjes krioelen er in het zand, welke wadvogels werden gegeten in de terpentijd, hoe oud wordt een zwaardschede, welke stormen zijn gevaarlijk voor de Wadden.
